WIELKA SOBOTA

WIELKA SOBOTA – DZIEŃ SPOCZYNKU JEZUSA W GROBIE

W Wielką Sobotę od samego rana Kościół gromadzi się przy Grobie Pańskim, rozważając Mękę i Śmierć Chrystusa oraz Jego zstąpienie do otchłani. Wierni modlą się i w miarę możliwości zachowują post w oczekiwaniu na Zmartwychwstanie Pana.
Jest to dzień ciszy spoczywającego w grobie Chrystusa, dzień milczenia Kościoła. Tego dnia, podobnie jak w Wielki Piątek, zgodnie ze starożytną tradycją Kościoła, nie sprawuje się Eucharystii. Inaczej niż poprzedniego dnia Triduum, nie udziela się na¬wet Komunii św., z wyjątkiem Wiatyku. W Wielką Sobotę nie odprawia się żadnych nabożeństw, można natomiast odmówić modlitwę brewiarzową – jutrznię z Wielkiej Soboty.
Przez cały dzień wierni mogą adorować Najświętszy Sakrament Grobie Pańskim.

ZWYCZAJE I OBRZĘDY WIELKIEJ SOBOTY

Z Wielką Sobotą tradycja wiąże kilka zwyczajów, które są popularne i zachowywane do dnia dzisiejszego. Nikt z nas nie wyobraża sobie tego dnia bez odwiedzenia choć¬by jednego kościoła, w którym najważniejszą dekoracją jest grób Pański czy pójścia do kościoła z tzw. święconką, w której obowiązkowym elementem są kolorowe pisanki.

ŚWIĘCENIE POKARMÓW

Tradycja święcenia pokarmów istnieje w Europie Zachodniej od VIII wieku. Związana jest ona ze słowami, które wyraził św. Paweł Apostoł: „Czy jecie, czy pijecie, czy cokolwiek innego czynicie, wszystko na chwałę Bożą czyńcie” (l Kor 10,31).
Początkowo tylko biskupi mieli prawo do poświęcania pokarmów. Z biegiem czasu prawo to otrzymali kapłani, diakoni, ustanowieni przez biskupa akolici i lektorzy, jeśli są alumnami seminarium duchownego. Zwyczaj ten zanikł w innych krajach. W Polsce natomiast stał się obowiązkowym elementem obyczajów Wielkiej Soboty. Jego obecna forma ukształtowała się w XIV w.
W Wielkim Poście solidnie i wytrwale poszczono, dlatego tęsknotę za zbliżającymi się świętami często ludzie wyrażali, śpiewając przyśpiewki, np.:

„Jedzie Jezus, jedzie,
Weźmie żur i śledzie,
Kiełbasy zostawi
I pobłogosławi”.
Albo:
„Dobre placki przekładane
I kiełbasy nadziewane.
Daj mi Chryste zażyć tego,
Daj doczekać święconego.
Będę Cię chwalić, żeś dobry Panie,
Gdy sobie podjem szynki na śniadanie”.

Święcone jest zawsze odpowiednio i estetycznie przygotowane. Koszyczki przy¬ozdabiane są obowiązkowo zielonymi gałązkami bukszpanu, mirtu, gałązkami borówek. Najbardziej ten zwyczaj przeżywają dzieci, które dumnie niosą do kościoła koszyczek z pokarmami.
Święcenie pokarmów jest też doskonałą okazją do poświęcenia chwili na modlitwę przed Najświętszym Sakramentem przy Bożym Grobie.
Pokarmy poświęcone w kościele w Wielką Sobotę zajmują honorowe miejsce na stole wielkanocnym podczas tradycyjnego śniadania.

BARANEK WIELKANOCNY

Informacje o zwyczaju święcenia baranka można znaleźć w źródłach z VII wieku, a zwyczaj ustawiania baranka na stole wielkanocnym wprowadził papież Urban V w XIV wieku. Jego zamiarem było, by wierni podczas świątecznego biesiadowania nie zapominali o przesłaniu świąt wielkanocnych.
W Polsce baranek wielkanocny pojawił się w XVII wieku i był nazywany agnuskiem.
Baranek wielkanocny jest symbolem Chrystusa Zmartwychwstałego. Przypomina o tym, że Chrystus jako Paschalny Baranek odkupił ludzi. Przypomina także o tym, że wszyscy jesteśmy wezwani na ucztę Baranka, o której mówi Apokalipsa św. Jana.
Wielkanocny baranek nawiązuje także do wydarzeń z Księgi Wyjścia Starego Testamentu, kiedy to anioł śmierci przeszedł przez Egipt, uśmiercając wszystko, co pierworodne, a ominął te domy Izraelitów, których drzwi były oznaczone krwią baranka, zabitego z Bożego nakazu. Baranek, którego Izraelici składali w ofierze paschalnej, zapowiadał i wyobrażał Chrystusa, którego ofiara i krew ocaliły świat przed wieczną śmiercią.
Baranki ustawiane na stołach wielkanocnych były pieczone z ciasta w formie o specjalnym kształcie. W niektórych domach kontynuuje się tę tradycję do dziś. Ba¬ranki wyciskano także z masła. Obecnie najczęściej spotykane na stołach i w koszyczkach ze święconką są baranki z masy cukrowej.
Można także udekorować stół figurką z gipsu, porcelany, szkła, gliny lub innego materiału.

PISANKI

W koszyczku wielkanocnym bardzo ważne miejsce zajmują tradycyjne pisanki. Ich historia sięga X wieku. Najstarsza polska pisanka, pochodząca z X wieku, została znaleziona na Opolszczyźnie. Jednak historia malowania jaj jest dużo starsza. Już sta¬rożytni Persowie, Grecy i Rzymianie obdarowywali się pomalowanymi na czerwono jajkami, życząc sobie pomyślności.
Z jajkami była związana bogata symbolika już w epoce przedchrześcijańskiej. Dla¬tego też początkowo chrześcijaństwo odnosiło się nieufnie do tego symbolu. Dopiero w połowie średniowiecza jajka weszły do obrzędowości chrześcijańskiej, przejmując treści związane ze Zmartwychwstaniem Chrystusa, stając się znakiem Jego zwycięstwa nad śmiercią.
Popularne kolorowe jajka przygotowane tradycyjnie na święta wielkanocne nazywamy pisankami i kraszankami. Pisanki to jaja kolorowe, ozdobione różnymi wzorami, ornamentami, pokryte wzorami wykonanymi z wosku. Kraszanki to jaja jednokolorowe. Znane są też tzw. drapanki, na których wydrapuje się wzór ostrym narzędziem. Najczęściej koloruje się jajka, gotując je w łupinach cebuli. Ten sposób znany był już przed wiekami Słowianom. W niektórych regionach kraju tradycyjnie większą popularnością cieszą się kraszanki, a w niektórych pisanki.
Bardzo często jako rodzaj dekoracji wykorzystywane są wydmuszki jajek, zdobione jak tradycyjne pisanki.
Obecnie jajka to tradycyjna ozdoba stołu wielkanocnego, ważny element święconki, często drobny upominek. Zwyczaj przygotowania pisanek wszedł na stałe do rodzin chrześcijańskich, również zwyczaj błogosławienia ich i dzielenia się nimi w gronie rodziny, przyjaciół, znajomych, sąsiadów wraz ze składaniem sobie życzeń wielkanocnych.
Istnieje wiele ciekawych obrzędów związanych z jajkami w tradycji ludowej. Skorupek poświęconych jaj nie wolno było wyrzucać. Palono je w piecu lub wiesza¬no na drzwiach. Ze skorupek pisanek przygotowywano lekarstwo na różne choroby. Na wschodzie obchodzono trzy razy dom ze święconymi pisankami, by odegnać złe moce. W święta koniecznie trzeba było zjeść jajko z surowym chrzanem, który miał zniszczyć grzechy.

NOWY OGIEŃ

W wielu rejonach Polski był znany zwyczaj przynoszenia do domu w Wielką Sobotę tzw. „nowego ognia”. Przed wyjściem do kościoła, wieczorem, gospodynie wygaszały ogień. Ponownie był on rozpalany ogniem, przynoszonym przez chłopców, z ogniska rozpalanego przed kościołem w czasie liturgii światła. Chłopcy używali przede wszystkim wysuszonej huby, którą rozpalali od płonącego ogniska, a potem podtrzymywali jej płomień, by donieść go do domu. Od tego nowego, pobłogosławionego płomienia zapalano świece, lampy i ogień w kuchni. Zapalaniu „nowego ognia” towarzyszyła krótka modlitwa słowami: „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus. Na wieki wieków. Amen”.
Tlącymi się „nowym ogniem” hubkami okadzano także drzewa w sadzie, cały dom.
Na Żywiecczyźnie popiół z ogniska płonącego podczas liturgii światła sypano podczas pierwszej orki na pole, by oczyścił ziemię.

WIGILIA PASCHALNA SZCZYT TRIDUUM PASCHALNEGO

Liturgia Wigilii Paschalnej jest najważniejszą celebracją w roku, podczas której świętujemy największe wydarzenie zbawcze – Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
W VI wieku papież Grzegorz Wielki nazwał Wielką Noc solemnitas solemnitatum, czyli uroczystością uroczystości.
W czasie Nocy Paschalnej przeżywamy najważniejszy moment w dziejach świata, punkt zwrotny w historii całej ludzkości. Tej nocy Chrystus skruszył więzy śmierci i jako zwycięzca wyszedł z otchłani (por. Exultet). Bez tej Nocy nasze życie kończyłoby się wraz ze śmiercią. Dzięki Śmierci i Zmartwychwstaniu Chrystusa mamy zapewnione życie wieczne.
Liturgia Wigilii Paschalnej nie jest tylko celebracją, wspomnieniem, przypomnieniem owej tajemniczej nocy sprzed dwóch tysięcy lat. To więcej niż wyjątkowa oprawa liturgiczna, całokształt obrzędów. Noc Paschalna jest przede wszystkim uobecnieniem zbawczych wydarzeń, które są faktem dokonanym i wciąż aktualnym, tzn. mającym miejsce właśnie „tu i teraz”. Teraźniejszość tej nocy podkreślają i przywołują słowa Orędzia Wielkanocnego: „Jest to zatem ta noc, która światłem ognistego słupa rozproszyła ciemności grzechu, a teraz ta sama noc uwalnia wszystkich wierzących w Chrystusa […]” (Exultet).
Wigilia Paschalna należy do Niedzieli Zmartwychwstania. Liturgii Wigilii Paschalnej nie należy wiązać z Wielką Sobotą. Liturgia ta mówi przecież o Zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa, a zmartwychwstanie miało miejsce w nocy z soboty na niedzielę.
Przepisy Kościoła mówią, że wszystkie obrzędy Wigilii Paschalnej mają odbywać się w nocy; nie wolno ich rozpoczynać, zanim nie zapadnie noc, a należy je zakończyć przed świtem dnia niedzielnego.

LITURGIA WIGILII PASCHALNEJ

Liturgia Wigilii Paschalnej składa się z czterech części: liturgii światła, liturgii słowa, liturgii chrzcielnej i liturgii eucharystycznej.
Wigilia Paschalna rozpoczyna się liturgią światła. Przed kościołem rozpala się ognisko, przy którym gromadzą się wierni. Od poświęconego ognia kapłan zapala nowy paschał – symbol Chrystusa Zmartwychwstałego. Zapalenie Paschału to symbol przejścia z ciemności do światła, ze śmierci do żyda. Zapalony paschał Kapłan w procesji wnosi do kościoła, intonując trzykrotnie śpiew: „Światło Chrystusa”. Przy trzecim śpiewie w kościele zapala się wszystkie światła.
Zapalanie nowego ognia zostało poświadczone już w VIII w. w Galii, gdzie zostało przejęte ze zwyczajów życia codziennego. Przyswoiła go później liturgia rzymska. Sens błogosławieństwa wyraża się w pragnieniu, by ogień ziemski zapalał do tęsknoty za tym światłem, które nie przemija. Dlatego słusznie mówi się o ogniu paschalnym, że inauguruje nowe stworzenie. Jest to ogień Zmartwychwstałego Pana. Symbolizuje dar Jego własnej energii, ciepła i światła dla życia. Ogień paschalny znajduje swoje „dopełnienie” w ogniu Pięćdziesiątnicy.
Po okadzeniu paschału i księgi następuje odśpiewanie Orędzia Paschalnego o na¬zwie Exultet, które powstało już w VII wieku. Jego autorstwo przypisuje się św. Augustynowi lub św. Ambrożemu. Obecnie używany tekst został tylko nieznacznie zmodyfikowany. Odznacza się pięknem formy, głębią treści i liryzmem.
Druga część liturgii Wigilii Paschalnej to liturgia słowa. Jest ona bardzo rozbudowana. Składa się ona z dziewięciu czytań. Siedem czytań pochodzi ze Starego Testamentu i dwa z Nowego Testamentu. Wskazane jest, by przeczytać wszystkie czytania. W wyjątkowych sytuacjach można zmniejszyć ich liczbę. Każdemu czytaniu towarzyszy psalm i modlitwa kapłana.
Pierwsze cztery czytania są wzięte z żydowskiego święta Paschy. Były czytane także w czasach Jezusa. Wszystkie czytania liturgii słowa są tak ułożone, by widać w nich było plan zbawienia. Po czytaniach ze Starego Testamentu następuje śpiew „Chwała na wysokości Bogu”, podczas którego rozbrzmiewają wszystkie dzwony.
Trzecia część to liturgia chrzcielna. Składają się na nią cztery elementy. Najpierw następuje śpiew Litanii do Wszystkich Świętych. Później błogosławieństwo wody chrzcielnej. Trzeci element to sakrament chrztu (dzieci i dorosłych) i bierzmowania, jeśli w tym dniu udziela się chrztu osobom dorosłym. Wszyscy obecni w kościele odnawiają także przyrzeczenia chrzcielne.
Ostatnią częścią liturgii Wigilii Paschalnej jest liturgia eucharystyczna, podczas której przyjmujemy Ciało i Krew Pańską.
Na zakończenie uroczystości następuje procesja rezurekcyjna z Najświętszym Sakramentem. Wierni obchodzą kościół trzy razy, śpiewając pieśń: Wesoły nam dzień dziś nastał i głosząc radość ze Zmartwychwstania Chrystusa.
W niektórych parafiach pozostał jeszcze dawny zwyczaj odprawiania tzw. Mszy św. rezurekcyjnej wcześnie rano w niedzielę, co właściwie nie jest zgodne z przepisami liturgicznymi.
Ojciec Święty Jan Paweł II tak pisał o wadze sprawowania Ofiary Chrystusa i niepowtarzalności nocy paschalnej: „Wierni uczestniczący w Eucharystii powinni naprawdę zrozumieć, że ilekroć sprawujemy tę pamiątkę Ofiary Chrystusa, dokonuje się dzieło naszego odkupienia. Dlatego pasterze powinni z całą wytrwałością przygotowywać wiernych do sprawowania w każdą niedzielę przedziwnego dzieła, którego Chrystus dokonał w Tajemnicy swojej Paschy tak, aby oni z kolei mogli głosić je światu. Dla wszystkich – pasterzy i wiernych – noc paschalna powinna odzyskać swoją niepowtarzalną wagę w roku liturgicznym do tego stopnia, by się rzeczywiście stała świętem wszystkich świąt” (List apostolski w XXV rocznicę ogłoszenia Konstytucji o Świętej Liturgii, Vicesimus quintus annus, 6).